هوا فضاییها

اشنایی کامل با سامانه پدافند هوایی بوک (بخش اول)

اشنایی کامل با سامانه پدافند هوایی بوک (بخش اول)

در سال های جنگ سرد و تهدیدات ناشی از آن اتحاد جماهیر شوروی متناسب با تهدیدات به تدوین استراتژی دفاع هوایی خود اقدام کرد که دراین استراتژی علاوه بر دفاع هوایی هواپایه با استفاده ازهواپیماهای رهگیر به دفاع هوایی زمین پایه با تکیه بر سیستم های پدافند هوایی موشکی و توپخانه ای توجه بسیاری شد. سیستم های متنوعی در این عرصه به طراحی و ساخت رسید که پاسخگوی تهدیدات هوایی در برد های مختلف از برد کوتاه گرفته تا برد بلند بود. یکی از این سامانه ها، سامانه پدافندهوایی بوک نام دارد. سامانه موشکی بوک ( به روسی Бук و به انگلیسی Buk) از خانواده سامانه های پدافند هوایی کاملا متحرک در برد متوسط است که توسط کشور اتحاد جماهیر شوروی / فدراسیون روسیه ساخته شده . این سیستم قابلیت مقابله با انواع اهداف هوایی از قبیل جنگنده ، موشک کروز ، بمب های هوشمند ، بالگرد و پهپاد را دارد. نمونه اولیه سامانه فوق با نام ها و کد گذاری های مختلفی شناخته میشود از جمله : 9K37 توسط واحد مرکزی سیستم های موشکی و توپخانه ای وزارت دفاع فدراسیون روسیه ، Gadfly به معنی خرمگس! توسط ناتو و SA-11 توسط وزارت دفاع ایالات متحده امریکا. سامانه پدافندی بوک در حقیقت جایگزین سامانه پدافندی سام 6 است که در دهه 60 توسط دفاتر طراحی نیپ و ویمپل به طراحی و تولید رسیده بود. در مدت بهره برداری سامانه بوک بارها مورد ارتقا قرار گرفته است که جدیدترین نمونه از این سیستم با نام بوک ام 2 ای و یا با کد 9K37M2E شناخته میشود.

طراحی و ساخت :

شروع طراحی این سامانه در 17 ژانویه سال 1972 و با توجه به نیاز ها و بنا به درخواست کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی بود. دراین برنامه دفتر طراحی نیپ (NIIP) مدیریت طرح را بر عهده گرفت و بخش طراحی و ساخت موشک ها نیز به دفترطراحی نواتور(Novator) سپرده شد. بخشی از این گروه پیش از این ساخت و بهینه سازی سامانه پدافند هوایی سام 6 را بر عهده داشتند.در زمان طراحی نهایی طرحی نیز برای ساخت نمونه دریا پایه این سامانه داده شد که اوراگان (به روسی Ураган ) نام گرفت. این سیستم با کد 3S90 و SA-N-7 نیز شناخته میشود. سامانه پدافند هوایی بوک را درواقع میتوان نمونه اصلاح شده سامانه پدافند هوایی سام 6 دانست که در بسیاری از ویژگی ها به آن برتری دارد.سامانه پدافندی سام 6 که توسط ناتو Gainful نام گذاری شده در دهه 60 توسعه پیدا کرد و در بسیاری از جنگ های معاصر از جمله جنگ یوم کیپور وجنگ یوگسلاوی کارایی مطلوبی را به نمایش گذاشت. طراح مطرح روسی اردالاين رستوف که در بسیاری از برنامه های ساخت سیستم های پدافندی روسیه از جمله سام 6 و بوک نقش مهمی ایفا کرده است در سال 1971 و در سفری به مصر به بررسی عملکرد سامانه سام 6 به کارگرفته شده توسط این کشور پرداخت. در این تحقیقات سطح اموزش کاربران مصری برای استفاده از این سامانه در حد مطلوب گزارش و تحقیقات بیشتر بر روی نقاط قوت وضعف سامانه متمرکز شد. با توجه به شناسایی ضعف این سیستم در مقابل جنگ الکترونیک این متخصص روس به این نکته پی برد که برای خنثی سازی یا کاهش اثرات جنگ الکترونیک بر روی سامانه های پدافند هوایی میبایست از چندین رادار استفاده کرد. به این صورت که به جای یک رادار مرکزی که در سامانه سام 6 شاهد آن هستیم واحد راداری با واحد پرتابگر موشک ترکیب شده و یک واحد مشترک حامل پرتابگر/ رادار راتشکیل دهند تا در صورت لزوم بدون نیاز به راداری مرکزی به رهگیری و انهدام اهداف اقدام کنند و در کنار آن از انواع رادارهای کشف هدف نیز استفاده شود.

این روش همچنین به سامانه این امکان را میدهد که با اهداف بیشتری به صورت همزمان درگیر شود. در طی تحقیقاتی که در سال 1974 صورت پذیرفت مشخص شد که میتوان شماری از قابلیت های سامانه سام 6 را در سامانه بوک به اشتراک گذاشت در نتیجه سامانه ای به ساخت رسید که بوک-1 نام گرفت که با کد 9K37-1 نیز شناخته میشود و مهمترین تفاوتهای آن با سامانه سام 6 در افزایش تعداد کانال های سیستم کنترل آتش ، افزایش تعداد موشک های قابل استفاده در سیستم و استفاده از موشک 9М38 بود. رادار درگیری با هدف نصب شده بر روی این سامانه گنبد آتشین یا Fire Dome نام داشت و با کد 9S35 شناخته میشد وعلاوه بر آن سامانه از رادار جستجو و کشف هدف 1S18 Kupol بهره میبرد. پس از طی مراحل اولیه سامانه بوک به سرعت به مرحله ساخت رسید و رسما در سال 1978 اولین استفاده ازمایشی از ان صورت پذیرفت و تا سال 1980 به واحدهای پدافندی اتحاد جماهیر شوروی پیوست. انتخاب مناطق مناسب در شوروی جهت به کارگیری این سامانه نیز مابین سال های 1977 تا 1979 انجام شد.نمونه دریایی سامانه بوک تحت نام اوراگان و کد 3S-90 توسط دفتر طراحی آلتایر (Altair) به طراحی و ساخت رسید. دفتر طراحی التایر تحقیقات بر روی طراحی و ساخت نمونه دریاپایه بسیاری از سامانه های پدافندی روسیه را برعهده داشت که میتوان به نمونه دریاپایه سامانه اس 300 اشاره کرد که تحت نام اس 300 اف به ساخت رسید.سامانه اوراگان از موشک به کار رفته در نمونه زمین پایه سامانه بوک یعنی موشک 9M38 استفاده میکرد با این تفاوت که بر روی رادارهدایتگر و سیستم پرتابگر موشک های سامانه به منظور نصب در شناورهای رزمی کلاس متوسط شوروی تغییراتی اعمال شد. این تغییرات شامل یکپارچه سازی سیستم راداری و طراحی مجدد پرتابگر موشک ها بود.ازمایشات این نمونه مابین سال های 1974 الی 1976 انجام گرفت که در آن از سامانه نصب شده بر روی ناوشکن کلاس کاشین استفاده شد. این کلاس از شناورها که با نام پروژه 61 نیز شناخته میشوند به طور خاص برای عملیات ضد زیردریایی ساخته شده اند.سامانه اوراگان با توجه به اثبات قابلیت ها و همچنین رفع برخی نواقص و مشکلات رسما در سال 1983 با نصب بر روی ناوشکن های کلاس ساورمنی وارد خدمت شد.

مدت کوتاهی پس از اینکه سامانه بوک رسما وارد خدمت شد. اولین فاز ارتقای آن صورت گرفت که به درخواست کمیته مرکزی حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی بود . این ارتقاء شامل افزایش برد رادار درگیری با هدف و ارتقای آن به مدل9S35M1 ، استفاده از رادار جستجو و کشف هدف اسنو دریفت (Snow Drift)، بالارفتن درصد انهدام اهداف ، افزایش امکان مقابله با جنگ الکترونیک و تجهیز به موشک ارتقاء یافته 9М38M1 است.علاوه بر این سیستم طبقه بندی غیر اشتراکی اهداف نیز بر روی آن نصب شد. این سیستم به سامانه اجازه میدهد که بدون نیاز به سیستم تشخیص دوست از دشمن (IFF) و با استفاده از تجزیه وتحلیل امواج بازگشتی ازهدف دوست یا دشمن بودن آن را تشخیص دهد.سامانه ارتقا یافته بوک ام 1 نام گرفت و با کد 9K37M1 نیز شناخته میشود . از ویژگی های مهم این سامانه قابلیت home on jam است که به آن امکان مقابله با موشک های ضد رادار را میدهد .نمونه صادراتی آن نیز Gang ( به روسی Ганг) نام دارد. مراحل فاز بعدی ارتقاء بر روی سامانه بوک در سال 1992 آغاز شد و با اتمام روند طراحی و ساخت مابین سال های 1994 الی 1997 سامانه ارتقاء یافته بوک ام 1-2 نام گرفت و با کد 9K37M1-2 شناخته شد که رسما در سال 1998 وارد خدمت شد . این سامانه به موشک 9M317 مجهز شد که دارای بالچه های اصلاح شده بود و نسبت به موشک 9M38 عملکرد حرکتی بهتری داشت . با این وجود همچنان موشک 9M38 در سامانه جدید قابل استفاده باقی ماند به طوری که سامانه 9K37M1-2 از دو نوع موشک استفاده میکرد.کدگذاری متفاوت موشک 9M317 نسبت به سایر موشک های قبلی توسط واحد مرکزی سیستم های موشکی و توپخانه ای وزارت دفاع فدراسیون روسیه و به دلیل طراحی دوباره آن صورت گرفت که این کدگذاری و موشک 9M317 در تمامی سیستم های ارتقاء یافته بعدی نیز مورد استفاده قرار گرفتند.موشک های جدید به همراه ارتقاء سیستم های راداری به سامانه بوک ام 1-2 این قابلیت را میداد که با موشک های بالستیک مقابله کند همچنین توانایی آن در مقابله با اهداف با کمترین سطح مقطع راداری و درصد انهدام اهداف معمول نظیر بالگرد ها وهواپیما ها را افزایش داد.نمونه صادراتی این سامانه اورال ( به روسی Урал ) نام دارد و با کد 9K40 نیز شناخته میشود.علاوه بر نام و کدگذاری جدید توسط سازندگان روسی این سامانه جدید در ناتو با نام Grizzly وتوسط ایالات متحده امریکا با کد SA-17 شناخته شد.

همانگونه که از نمونه های قبلی سامانه بوک نمونه ای دریاپایه به ساخت رسید از بوک ام 1-2 نیز نمونه ای دریا پایه ساخته شد که اژ (Ezh) نام گرفت . این سامانه در ناتو با کد SA-N-7B شناخته میشود.نمونه صادراتی این سامانه نیز شتیل (( Shtil نام دارد و توسط ناتو با نام Gollum و یا با کد SA-N-7C شناخت میشود.از نمونه دریا پایه سامانه بوک نمونه ای جدیدتر تحت نام Smerch ( به روسی Смерч و به انگلیسی Tornado) و با کد 3S90M نیز ساخته شده است که از سیستم پرتاب عمودی موشک بهره میبرد و نمونه صادراتی آن شتیل-1 (Shtil-1) نام دارد و با کد 3S90E شناخته میشود. هر دو سامانه مجهز به موشک 9M317ME هستند که قابلیت پرتاب عمودی دارد.پس از ساخت سامانه بوک ام 1-2 طرح ارتقایی بر روی آن اجرا شد که حاصل آن سامانه بوک ام 2 بود. در این طرح علاوه بر بهینه سازی های انجام شده بر روی موشک ، رادار درگیری با هدف به مدل 9S36 ارتقا داده شد. این رادار از نسل سوم رادارهای آرایه فازی غیر فعال است که به سامانه امکان میدهد تا بیش از 24 هدف را رهگیری کرده و با 4 هدف به صورت هم زمان درگیر شود.نمونه جدیدتری از این سامانه نیز به ساخت رسیده که بوک ام 2 ای نام دارد و با نام اورال ( به روسی Урал) نیز شناخته میشود این سامانه به رادار درگیری با هدف چیربکB مجهز است این رادار توانایی بالایی در مقابله با اهداف در ارتفاع پست دارد. علاوه بر نمونه های ساخته شده توسط سازندگان روسی نمونه ای نیز توسط کشور بلاروس مورد ارتقاء قرارگرفته است که تحت نام بوک ام بی و کد 9K37MB شناخته میشود که به ویژگی های آن در ادامه پرداخته خواهد شد.در سال 2007 ژنرال نیکولای فرلوف فرمانده واحد پدافند هوایی ارتش روسیه اعلام کرد که روسیه در حال طراحی و ساخت نسل جدیدی از سامانه بوک با نام بوک ام 3 است که این سامانه با نسل قدیمیتر آن که در اختیار ارتش روسیه قرار دارد جایگزین خواهد شد همچنین با توجه به قیمت مناسب این سامانه ، سازندگان روسی برای فروش آن به کشورهایی که از دارندگان سامانه سام 6 هستند ابراز تمایل کرده اند.